سرنوشت صنعت گردشگری ایران پس از جنگ با اسرائیل و راهکارهای برون‌رفت از بحران
به قلم محمد حسین امین پور
گردشگری به عنوان یکی از ارکان توسعه پایدار، همواره نقش حیاتی در ارتقاء اقتصاد، افزایش اشتغال، تقویت دیپلماسی عمومی و ایجاد هم‌زیستی میان فرهنگ‌ها ایفا کرده است. ایران، با دارا بودن تمدنی چند هزار ساله، تنوع فرهنگی، اقلیمی و جغرافیایی، همواره در زمره کشورهای مستعد در حوزه گردشگری بوده است. اما تحولات سیاسی، بحران‌های بین‌المللی، و اخیراً جنگ ایران و اسرائیل، این ظرفیت عظیم را با تهدیدهای جدی مواجه کرده‌اند.
در این مقاله تلاش می‌شود تا ضمن تحلیل تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم جنگ ایران و اسرائیل بر گردشگری ایران، مقایسه‌ای با کشورهای منطقه و رقبای کلیدی انجام گیرد و در نهایت، راهکارهایی جامع برای بازسازی این صنعت مهم ارائه شود.
۱. تبعات مستقیم و غیرمستقیم جنگ ایران و اسرائیل بر گردشگری
۱-۱. تأثیر بر ادراک جهانی و تصویر برند ملی ایران
یکی از نخستین قربانیان هر بحران نظامی، «تصویر کشور» در ذهن افکار عمومی جهان است. در پی جنگ ایران و اسرائیل، بسیاری از رسانه‌های جهانی، ایران را به عنوان یک کشور درگیر جنگ و ناآرامی معرفی کردند. این تصویر، حتی اگر با واقعیت فاصله داشته باشد، تصمیم بسیاری از گردشگران برای سفر به ایران را به‌طور جدی تحت تأثیر قرار می‌دهد.
۱-۲. اختلال در پروازها و دسترسی هوایی
بسیاری از ایرلاین‌های بین‌المللی پروازهای خود به ایران را تعلیق کردند. خطوط هوایی داخلی نیز به دلیل افزایش هزینه‌های سوخت، تحریم‌های فنی و کاهش مسافر، با بحران مواجه شدند. این امر موجب کاهش ارتباط ایران با بازارهای اصلی گردشگری در اروپا، شرق آسیا و خلیج فارس شد.
۱-۳. تعطیلی یا رکود در تأسیسات گردشگری
هتل‌ها، مهمانسراها، مراکز بوم‌گردی، موزه‌ها، راهنماهای گردشگری و کسب‌وکارهای وابسته مانند صنایع‌دستی، رستوران‌ها، حمل‌ونقل و فروشگاه‌های محلی دچار رکود یا ورشکستگی شدند. این رکود در برخی مناطق تا بیش از ۸۰٪ کاهش درآمد گزارش شده است.
۱-۴. کاهش سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی
فضای پرریسک ناشی از جنگ و تحریم‌های ثانویه، سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را از ورود به پروژه‌های گردشگری بازداشته است. پروژه‌های نیمه‌کاره تعطیل شده و سرمایه‌های سرگردان از بخش گردشگری به بخش‌های غیرمولد مانند ارز و مسکن منتقل شده‌اند.
۲. مقایسه وضعیت گردشگری ایران با کشورهای منطقه
در شرایطی که ایران با بحران مواجه است، کشورهای منطقه تلاش کرده‌اند سهم خود از بازار گردشگری جهانی را افزایش دهند. در این بخش به بررسی راهبردها و وضعیت رقبای کلیدی ایران پرداخته می‌شود:
۲-۱. ترکیه: تجربه‌ی بازسازی پس از بحران
ترکیه طی دهه گذشته، با حملات تروریستی، تنش‌های سیاسی و کودتا روبرو بوده، اما موفق شده با سیاست‌گذاری فعال، تبلیغات بین‌المللی و تنوع محصولات گردشگری (گردشگری سلامت، خرید، تاریخی، دریایی و مذهبی) گردشگری خود را احیا کند. پس از جنگ ایران-اسرائیل، ترکیه با افزایش تبلیغات در بازارهای اروپایی و آسیایی توانست گردشگرانی که قصد سفر به ایران داشتند را جذب کند.
۲-۲. امارات متحده عربی: نوآوری در گردشگری لوکس و دیجیتال
امارات با سرمایه‌گذاری گسترده در زیرساخت، نمایشگاه‌های جهانی مانند Expo 2020، توسعه برندهای بین‌المللی هتلداری، و بهره‌گیری از فناوری‌های دیجیتال در تبلیغات، جایگاه خود را به‌عنوان یکی از ۱۰ مقصد برتر گردشگری جهان تثبیت کرده است. این کشور با بهره‌برداری از خلأ ایران در بازار، تبدیل به جایگزین مقصد فرهنگی-تجملاتی ایران برای گردشگران آسیای میانه، اروپا و حتی ایرانیان خارج از کشور شده است.
۲-۳. عربستان سعودی: پیش‌روی هدفمند با پروژه‌های فراگیر
عربستان با چشم‌انداز ۲۰۳۰ (Vision 2030) در حال توسعه گردشگری غیرمذهبی از طریق پروژه‌هایی مانند نئوم، القدیه و العُلا است. این کشور با حذف محدودیت‌های اجتماعی و تسهیل صدور ویزا، توانسته بخش جدیدی از بازار جهانی را به خود جذب کند و در حال جذب گردشگرانی است که به‌دلیل تنش‌های امنیتی از سفر به ایران صرف‌نظر می‌کنند.
۲-۴. عمان و قطر: تمرکز بر گردشگری پایدار و ورزشی
عمان با تأکید بر بوم‌گردی، طبیعت‌گردی و گردشگری آرام، مقصدی امن و کمتر شناخته‌شده را برای گردشگران خاص ارائه می‌دهد. قطر نیز با بهره‌گیری از زیرساخت‌های جام جهانی ۲۰۲۲، تبدیل به قطب گردشگری ورزشی و تجاری در منطقه شده است. هر دو کشور با رویکردهای دیپلماتیک ملایم، در حال جذب بازارهایی هستند که پیش‌تر ایران در آن فعال بود.
۳. فرصت‌های نهفته در بحران: آیا ایران می‌تواند دوباره برخیزد؟
باوجود شرایط بحرانی، ایران همچنان مزیت‌های زیادی دارد که با مدیریت صحیح می‌تواند آن‌ها را فعال کند:
تنوع بالای جاذبه‌ها (تاریخی، طبیعی، فرهنگی، مذهبی، درمانی)
بازار داخلی بزرگ و جوان
هزینه‌های پایین‌تر نسبت به رقبا
مردمی مهمان‌نواز و تجربه‌محور
روابط فرهنگی با کشورهای همسایه و حوزه تمدنی ایران
۴. راهکارهای عملی برای احیای گردشگری ایران
۴-۱. بازسازی برند ملی ایران در سطح جهانی
راه‌اندازی کمپین‌های تبلیغاتی دیجیتال با تکیه بر فرهنگ، هنر، غذا و مهمان‌نوازی ایرانی
استفاده از چهره‌های بین‌المللی و اینفلوئنسرها در سفر به ایران
همکاری با رسانه‌های جهانی برای بازسازی تصویر امن و فرهنگی ایران
۴-۲. حمایت دولتی هدفمند از کسب‌وکارهای گردشگری
ارائه وام‌های کم‌بهره یا بلاعوض برای نوسازی تأسیسات گردشگری
معافیت‌های مالیاتی برای فعالان این حوزه تا ۵ سال پس از بحران
تسهیل در صدور مجوزهای اقامت، گردشگری و رویدادهای فرهنگی
۴-۳. توسعه گردشگری منطقه‌ای و کشورهای همسایه
تدوین بسته‌های سفر مشترک با کشورهای آسیای میانه و قفقاز
توسعه زیرساخت‌های مرزی (ویزا، حمل‌ونقل، تبلیغات مشترک)
تشویق گردشگران مذهبی، فرهنگی و درمانی از عراق، افغانستان، پاکستان و آذربایجان
۴-۴. فعال‌سازی گردشگری داخلی با بسته‌های ویژه
ارائه تخفیف‌های سفر، جشنواره‌های گردشگری فصلی
بازطراحی سفرهای مدرسه‌ای، دانشجویی و خانوادگی
توسعه گردشگری روستایی و بوم‌گردی با مشارکت مردم محلی
۴-۵. به‌کارگیری فناوری‌های نوین در بازاریابی
ایجاد پلتفرم‌های رزرواسیون هوشمند، تورهای مجازی و محتوای ۳۶۰ درجه
استفاده از هوش مصنوعی برای تحلیل بازار و طراحی سفرهای شخصی‌سازی‌شده
ارتقاء امنیت سایبری و حریم خصوصی گردشگران خارجی
جنگ ایران و اسرائیل، تهدیدی جدی برای صنعت گردشگری ایران بود اما در عین حال می‌تواند نقطه عطفی برای بازاندیشی، نوسازی و تحکیم زیرساخت‌های این صنعت باشد. ایران با تکیه بر ظرفیت‌های درونی و تعامل هوشمندانه با بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی، می‌تواند دوباره به جایگاه شایسته خود در نقشه گردشگری جهان بازگردد.
آنچه بیش از همه حیاتی است، تدوین یک استراتژی ملی گردشگری پسابحران با مشارکت فعال بخش خصوصی، بدنه دیپلماسی و جامعه محلی است. فرصت هنوز از دست نرفته است، اما زمان تصمیم‌گیری، بسیار محدود است.
